Margriet Koedooder over de Kraftwerk-zaak

Kraftwerk revisited 

HERKENBARE SAMPLES ZIJN TOEGESTAAN, ALS VOLDAAN IS AAN DE EISEN VOOR EEN CITAAT?

Wil je met een sample een heel kort onderdeel ‘citeren’ uit een audio-opname van een ander? Dan heb je óf toestemming nodig van de producent van de opname, óf je moet de sample zodanig wijzigen en gebruiken in het nieuwe werk, dat sprake is van het ‘voor het oor onherkenbaar’ maken. Dit is de essentie van de antwoorden van het Hof op prejudiciële vragen in de langlopende zaak Kraftwerk vs Pelham en Haas. Heel glashelder was deze uitspraak echter zeker niet voor iedereen. Diverse media kwamen met het bericht dat Kraftwerk de zaak had gewonnen. Even veel andere media concludeerden dat Kraftwerk had verloren. Maar hoe zit het nu echt?

Sample is een reproductie, tenzij onherkenbaar 
Een volgens het Europese Hof toegepaste, letterlijke uitleg van artikel 2 onder c) van richtlijn 2001/29 brengt met zich mee, dat de reproductie door een gebruiker van een deel van een fonogram van een ander, hoe kort dan ook, in beginsel moet worden beschouwd als een ‘gedeeltelijke’ reproductie van dat fonogram. Een dergelijke overname valt daardoor onder het verbodsrecht van de fonogrammenproducent. Maar als het overgenomen gedeelte in een gewijzigde en voor het oor onherkenbare vorm, in een nieuw werk wordt gebruikt, is een dergelijk gebruik geen ‘reproductie’ in de zin van artikel 2, onder c) van richtlijn 2001/29 en al evenmin een citaat als is bedoeld in artikel 5, lid 3, onder d) van richtlijn 2001/29.

Citaatrecht 
Het citaatrecht is één van de beperkingen op het auteurs- en naburig recht. Een dergelijke beperking op het verbodsrecht is toegestaan, ten aanzien van het citeren ten behoeve van kritieken of recensies en voor soortgelijke doeleinden, mits het een werk of ander materiaal betreft dat: 
- reeds op geoorloofde wijze voor het publiek beschikbaar is gesteld; en 
- indien de bron – waaronder de naam van de auteur – wordt vermeld, tenzij dit niet mogelijk blijkt; en 
- het citeren naar billijkheid geschiedt; en 
- het citeren gerechtvaardigd wordt door het bijzondere doel ervan. 

Het Hof overweegt in de Kraftwerk-uitspraak, dat deze uitzondering op het verbodsrecht ook kan worden toegepast op het gebruik van een beschermd muziekwerk, als maar aan voornoemde voorwaarden is voldaan. 
De essentie van een citaat is volgens het Hof, dat degene die zich beroept op het citaatrecht, de bedoeling heeft gehad om de dialoog met dat werk aan te gaan. Wil de maker van een nieuw muziekwerk een herkenbare sample gebruiken, dan kán het gebruik van het geluidsfragment, naargelang de omstandigheden van het geval, met name gelijk staan aan (onder omstandigheden) toegestaan ‘citeren’, mits dat gebruik is bedoeld om de dialoog met het werk waarvan het geluidsfragment is overgenomen, aan te gaan. 

Revolutionair nieuws? 
Is dit misschien revolutionair nieuws? Het gebruiken van een sample zonder de toestemming van de fonogrammenproducent is volgens het Hof toegestaan als sprake is van een toegestaan citaat. Maar wanneer is daarvan sprake? Ik geef een voorbeeld.

Paolo Nutini’s Iron Sky 
In het werk Iron Sky van Paolo Nutini komt een citaat voor van een dialoog van Charlie Chaplin uit de film The Great Dictator. Ik vermoed dat de makers voor dat gebruik toestemming hebben gevraagd aan de naburig rechthebbenden op de (film)opname. Maar is dat toekomstig nog wel nodig? 

Uit interviews met Nutini blijkt dat hij zijn lied met name heeft bedoeld als een protestlied, waarin hij met name ageert tegen de in zijn ogen veel te arrogante politiek. Politici veranderen tegenwoordig steeds meer van mensen in machines volgens Nutini, die in zijn lied verklaart dat met name vrijheid het zal winnen van haat, liefde en onderdrukking. Nutini begreep met name niet, zo blijkt uit de interviews, waarom mensen niet meer gebruik maken van hun stemrecht om politici die niet voldoen, buiten spel te zetten. 
Het in het werk opgenomen fragment van Charly Chaplin, dat is gemaakt ten tijde van de opkomst van de Nazi’s in Duitsland, onderstreept de boodschap van het lied van Nutini perfect blijkens (onder meer) de volgende woorden van Chaplin: 

‘Machine men with machine minds and machine hearts! You are not machines, you are not cattle, you are men. You have the love of humanity in your hearts! You don’t hate!”

Verdedigen van opvattingen 
Zeer verdedigbaar lijkt mij het standpunt, dat het doel van Nutini’s lied een protest betreft, hetgeen m.i. een soortgelijk doel is als een kritiek. De film en dus het fragment is verder al eens eerder op geoorloofde wijze voor het publiek beschikbaar gesteld. Ik veronderstel even dat Paolo Nutini aan bronvermelding heeft gedaan. Verder geldt dat het fragment slechts een kleine passage uit een grote speelfilm is (billijkheid) en dat de inhoud van het citaat heel goed past bij de inhoud van Nutini’s tekst en de boodschap van Nutini onderstreept en bevestigt. Het citeren lijkt dus gerechtvaardigd door het bijzondere doel ervan. Kortom: aan alle voorwaarden voor een geldig citaat is hier voldaan. Nutini gaat de dialoog aan met de speech van Chaplin en/of de boodschap van de film The Great Dictator. Hij verdedigt de opvattingen van de filmmaker c.q. Chaplin. Het verdedigen van een opvatting wordt door het Hof uitdrukkelijk genoemd in de Kraftwerk-zaak (onder 71. Van de uitspraak), evenals het illustreren van een uitlating, of het teweeg brengen van een intellectuele confrontatie tussen het eerdere werk en de uitlatingen van de gebruiker van het citaat. Mogen rappers voortaan bij wijze van eerbetoon zonder toestemming en dus gratis citeren uit de werken van hun helden? Een dergelijk gebruik komt heel veel voor. En welke voorbeelden zijn er nog meer te bedenken in dit verband?

Vrijheid van kunsten 
Het Hof benadrukt dat de ‘samplingtechniek’ een vorm is van artistieke expressie die onder de in het Handvest geregelde ‘vrijheid van kunsten’ valt. Kennelijk gaat het Hof er mee akkoord dat het een persoon vrij staat, met behulp van elektronische apparatuur een fonogram van een ander als het ware als ‘grondstof’ te gebruiken voor het maken van een nieuw, eigen werk dat wordt vastgelegd op een fonogram. Mits maar onherkenbaar is waar de grondstof vandaan kwam, oftewel uit welke bron die afkomstig is. Maar herkenbaarheid mag ook, namelijk als voldaan is aan de eisen voor een toegestaan citaat. En misschien is dat wel de échte waarde van deze uitspraak. 

Onbeperkt samplen zonder toestemming? 
Betekent dit nu dat muzikanten wel of niet onbeperkt kunnen ‘samplen’ uit het werk van anderen? Dat hangt er vanaf. In beginsel niet, tenzij de sample in het nieuwe werk voor het oor onherkenbaar is gemaakt of sprake is van een toegestaan ‘citaat’. Maar als sprake is van onherkenbaarheid, dan speelt de rechtenproblematiek niet, zou je kunnen zeggen. Als sprake is van herkenbaarheid, moet gekeken worden naar de vraag of de gebruiker van de sample ‘de dialoog’ heeft willen aangaan met de bron-opname en heeft voldaan aan de eisen voor een rechtsgeldig citaat. Wordt daaraan voldaan, dan is de toestemming van de houder van het verbodsrecht niet nodig. 

Opent dit wellicht hele nieuwe mogelijkheden voor artiesten en auteurs? Voor Kraftwerk geldt in ieder geval dat het de Duitse rechter is die zal moeten beoordelen of de gebruikte sample van 2 seconden nu wel of niet herkenbaar is opgenomen in het nieuwe werk. Of Kraftwerk de zaak gaat winnen of verliezen moet dus nog worden beslist.


Deze bijdrage is geschreven door Margriet Koedooder, De Vos & Partners Advocaten te Amsterdam.