Van Gasteren I en II - over WO II, het right to be left alone en hubris

J. van den Brink, Van Gasteren I en II – over WO II, het right to be left alone en hubris, in: 25 jaar Mediaforum. Een vooruitblik door de achteruitkijkspiegel, Amsterdam: Otto Cramwinckel 2013.
Bijdrage ingezonden door Jens van den Brink, Kennedy Van der Laan.
(...) Hemelrijk mocht de verzetsclaim van Van Gasteren in een opiniërend stuk ‘op cynische, provocerende wijze aan de kaak [stellen]’. Dommering moppert in zijn noot dat de Hoge Raad zich wel heel makkelijk laat ringeloren door de “Ceci n’est pas une pipe” truc van Hemelrijk. Iemand herhaaldelijk van een zeer ernstig feitelijk vergrijp beschuldigen, en er dan mee weg komen door te schrijven “Maar over de werkelijke motieven van Louis van Gasteren ga ik niet speculeren.” Dommering heeft natuurlijk gelijk. Maar die ruimte werd Hemelrijk wel geboden door Van Gasteren zelf.

Het hubris-argument
Dat brengt mij bij het punt dat ik zelf het belangrijkste (en meest “bruikbare”) beginsel uit het Hemelrijk arrest vind; het hubris-argument.

Iemand die begrijpelijkerwijs ter discussie staat en zelf de media opzoekt om claims te doen om zich vrij te pleiten, terwijl die claims lastig te onderbouwen zijn, dient vervolgens ook meer (en langduriger) kritiek te dulden. Vaak gaat het om de claim dat iemand geheel zou zijn gerehabiliteerd of dat een instantie zou hebben geoordeeld dat hem geen enkele blaam treft. Wat regelmatig lijkt te gebeuren is dat de bewuste persoon zich gesterkt ziet door een gerechtelijke uitspraak of een onderzoek, en die voor hem positieve conclusies veel verder doortrekt dan gerechtvaardigd.

In dit geval ging het om een persoon die een onderduiker heeft gedood, 5 dagen nadat die onderduiker bij hem introk. Wat er is gebeurd en wat Van Gasteren’s motieven waren zal voor altijd onduidelijk blijven, maar dat dit vragen oproept is niet verwonderlijk. Zowel de dader, als degenen die het niet vertrouwen dienen dan zorgvuldig te handelen. Hoe minder die zorgvuldigheid in acht wordt genomen, hoe meer ruimte dat geeft voor het debat. En dat geldt voor beide partijen.

Het hof zegt op dit punt dat Van Gasteren niet zo maar, na al die jaren, opnieuw mag worden geconfronteerd met deze ook voor hem traumatische gebeurtenis. Maar dit wordt anders nu Van Gasteren in “Het Uur van de Wolf” de indruk heeft gewekt dat hij volledig is gerehabiliteerd en dat het doden van Oettinger een verzetsdaad was. Dat terwijl de Centrale Raad nog geen maand eerder had geoordeeld dat het doden van Oettinger door Van Gasteren geen verzetsdaad was. Volgens het Hof kunnen er “op zijn minst vraagtekens worden gezet bij de veronderstelling dat het doden van Oettinger een daad van verzet was, die noodzakelijk was ter bescherming van het leven van Van Gasteren en/of anderen”. Door dit toch te claimen, heeft Van Gasteren “over zich afgeroepen dat een kritische toeschouwer – zoals Hemelrijk – zich genoodzaakt voelde deze misstand aan de kaak te stellen …”[10]

Het Hof heeft volgens de Hoge Raad terecht klemmende redenen van publiek belang aanwezig geacht die het onder de aandacht van het publiek brengen van de open brief rechtvaardigen.

Definitie pers
Een laatste reden om te verwijzen naar het Hemelrijk arrest is de ruime definitie die wordt gegeven aan de pers. Viel de open brief viel onder de persvrijheid? De Hoge Raad stelt dat mede door de opkomst van internet geen nauwkeurige definitie van de pers kan worden gegeven. Ook particulieren kunnen zich nu makkelijk tot het publiek richten. Met de open brief richt Hemelrijk zich tot een breed publiek en zet ze vraagtekens bij de door Van Gasteren geclaimde verzetsdaad. Hemelrijk handelde mede in het algemeen belang en het Hof heeft de particuliere online brief terecht op één lijn gesteld met een perspublicatie. Niet heel verrassend misschien, maar wel een heldere conclusie die burgerjournalisten ondersteunt.

Tenslotte
Dit arrest kan nog wel eens heel lang tot onze standaardjurisprudentie behoren. Hoewel de aanleiding een drama uit de Tweede Wereldoorlog was, is de thematiek helemaal van deze tijd. In hoeverre mag je achtervolgd worden door spoken uit een ver verleden? Sinds een jaar of tien is dat een steeds vaker voorkomend issue. Internet als eeuwigdurende schandpaal – volgens sommigen – of als bewaker van de geschiedenis – volgens anderen.

Pamela Hemelrijk heeft haar punt in ieder geval gemaakt. Waar rook is, is vuur gaat zeker niet op. Maar iemand die niet zonder reden omringd wordt door rook dient zich ook de lessen van het Hemelrijk arrest aan te trekken. De eis dat iemand niet ongefundeerd mag worden beschuldigd van ernstige wandaden heeft ook een spiegelbeeld. Als de beschuldigde ten onrechte claimt dat hij volledig is vrijgepleit, dan rekt die persoon daarmee juist de grenzen van toelaatbare kritiek op zijn handelen op.